[Khách_JADE_*]

Duyên Thuận Quảng
15:29' 15/03/2005 (GMT+7)
(NetCodo) Thuận Quảng, hai “xứ�- cửa ngõ kinh tế và trung tâm chính trị - gần như gắn bó, bổ sung nhau, trở thành mối quan hệ máu thịt trong việc phân định chức năng - bản sắc vùng mi�n. �ó chính là vấn đ� nổi bật đặt ra cho văn hóa xứ Huế, xứ Quảng hôm nay.

1. Lược sử vùng đất:



�ư�ng �èo Hải Vân

Từ một dải đất, chịu sự tác động của đi�u kiện tự nhiên, lịch sử xã hội, xứ Thuận - Quảng dù chỉ cách nhau bởi Hải Vân sơn nhưng lại chứa đựng nhi�u yếu tố thuận lợi và khó khăn khác nhau; từ đó phân định nên chức năng, vai trò vị trí lịch sử cũng như định hình nên cốt cách đặc thù, mang tính bổ sung cho nhau rất rõ rệt.

Từ th�i Tần - Hán, do cách trở v� địa lý, Tượng quận - Nhật Nam quận thuộc những châu quận “cai trị l�ng lẻo�. Trong tình hình đó, Lâm Ấp từ thế kỷ II đã bứt ra kh�i vòng ảnh hưởng trên, thu phục được các địa hạt độc lập, phía bắc đến tận Hoành Sơn; đối tr�ng với phương Bắc trong việc tranh giành ảnh hưởng từ vùng đất này ra đến Cửu Chân, Giao Chỉ.

Tuy nhiên, tình hình đó đã chững lại khi �ại Việt độc lập và có xu hướng Nam tiến để mở rộng lãnh thổ. Xung đột xảy ra ở vùng phân tranh vốn là “tr�ng trấn phên dậu�, là “ti�n đồn� của cả hai bên (từ Bố Chính đến Ô, Rí) và 5 châu này đã trở thành xứ Thuận Hóa. V� sau, nhà Hồ, nhà Lê và đặc biệt là các chúa - vua Nguyễn đã thực hiện thành công cuộc Nam tiến, Tây tiến; xứ Quảng Nam ra đ�i, góp phần quan tr�ng tạo nên b� cõi quốc gia �ại Việt - �ại Nam toàn vẹn.

Từ nội tình một dòng h�, với cơ duyên lịch sử của �oan Quận công Nguyễn Hoàng - vùng đất Thuận Quảng hồi giữa thế kỷ XVI đã ươm mầm một thế lực chính trị mới trên chính trư�ng đương th�i theo vấn kế của Trạng Trình bởi phía nam Hoành Sơn thực sự là vùng đất mới khi mà h� Nguyễn, với hướng Nam độc đạo đã trở thành sinh lộ. Trên vùng “Ô châu ác địa� mà các yếu tố “thiên - địa - nhân� buổi đầu không hẳn đã thuận hòa, chúa tôi h� Nguyễn đã từng bước thoát hiểm, ổn định và phát triển dần vùng đất này. Việc d�i dựng dần thủ phủ từ �i Tử..., rồi Phú Xuân là kết quả của quá trình thử nghiệm, kiện toàn dài lâu mà khởi đầu từ sự kiện 7 vò nước dân chúng chúc mừng tân Trấn thủ và l�i thuyết minh “tr�i cho được nước� của Thích Quốc công, thuyết Bà Tr�i �o �� để thu phục - ổn định nhân tâm cho đến việc thực hiện di chiếu của chúa Tiên... Thuận Quảng nh� vậy đã trở thành đất đứng chân rộng vững của h� Nguyễn trong thế đối tr�ng từng bước với Bắc hà và mở rộng dần ảnh hưởng v� nam. Sau chuyến tuần du phía Nam, một số chùa được thành lập: Thiên Mụ (1601), Long Hưng (ở Duy Xuyên - 1602), Bảo Châu (ở Trà Kiệu - 1607) và không phải ngẫu nhiên mà chúa Tiên cử hoàng tử thứ 6 đầy tài năng trấn thủ Quảng Nam khi ông nhìn nhận rằng Hải Vân là “đất yết hầu của mi�n Thuận Quảng� và chúa Tiên “thư�ng để ý kinh dinh đất này (Quảng Nam)�. Từ đất đứng chân, bàn đạp chiến lược, thế mạnh kinh tế của xứ Quảng ngày càng được chú tr�ng, là nơi “đất tốt dân đông, sản vật giàu có, số thuế nộp vào nhi�u hơn Thuận Hóa mà số quân thì cũng bằng quá nửa� (QSQ tri�u Nguyễn [1962 - 1978]: I: 42).

Năm Giáp Thìn (1604), huyện �iện Bàn được nâng lên thành phủ. Suốt một vùng rộng lớn từ Nam Hải Vân, xứ Quảng Nam trong thế phát triển mạnh, độc lập của các dinh phủ, còn định vị lại ở hai phủ Thăng - Hoa nh� vai trò cửa ngõ kinh tế - cửa khẩu an ninh của xứ �àng Trong, vị trí chiến lược của dinh trấn Quảng Nam..., đã làm cho vùng đất này ngày càng có vị trí nổi bật, trở thành trung tâm cho “xứ Quảng� .

Với vị trí yết hầu của Thuận Quảng, vua Gia Long (7/Mậu Thìn - 1808) lấy Tứ Quảng (�ức - Nam - Trị - Bình) làm 4 dinh Trực lệ - trực thuộc Kinh Kỳ, các dinh từ Quảng Ngãi - Bình Thuận đổi g�i làm trấn (QSQ tri�u Nguyễn [1962 - 1978]: III: 385). Vua Minh Mạng (1843) chỉ cho Thừa Thiên trực lệ và định ra Tứ trực: Nam trực (Quảng Nam - Ngãi), Bắc trực (Quảng Trị - Bình) và 4 kỳ: Tả kỳ (từ Bình �ịnh - Bình Thuận), Hữu kỳ (Hà Tĩnh - Thanh Hóa) cùng Nam kỳ, Bắc kỳ (QSQ tri�u Nguyễn [1962 - 1978]: XIV: 318). Có lẽ từ đây, khái niệm 3 kỳ - mi�n (Bắc - Trung - Nam) chính thức được đ� cập và trở thành 3 “chất� rất Việt Nam.

Trước hết cần khẳng định rằng cho đến thế kỷ XVI, suốt dải đất từ Quảng Bình trở vào còn thật hoang vu và đi�u đó càng đậm dần v� Nam. Từ xứ cát �i Tử đến việc định đô ở Phú Xuân là một quá trình đi�u chỉnh dài lâu và lắm thử thách. Ở một vùng đất mới, lại có nhi�u mâu thuẫn và lắm dị biệt: thế lực h� Mạc, các thành phần tội đồ ly hương, văn hóa Ấn �ộ giáo của cư dân Champa..., h� Nguyễn dù dựa vào “trung nghĩa quân�, tất yếu phải thận tr�ng. Trong quá trình dò dẫm ấy, tư tưởng “dung thân� suốt “vạn đại� của chúa Tiên buổi đầu thật lắm gian truân; tìm được đất đứng chân, phải phát triển kinh tế, thu phục - ổn định nhân tâm. Kiểm soát được dải đất Hoành Sơn - Hải Vân rồi kiêm quản Thuận Quảng trong một th�i gian ngắn là thành công lớn của các chúa Nguyễn. Sở dĩ h� Nguyễn định đô ở Huế, ngoài những yếu tố thư�ng nêu, cũng xin lưu ý rằng xứ Quảng vẫn còn “đất rộng ngư�i thưa� và rất phức tạp, vấn đ� an ninh khó bảo đảm.

2. Ti�n đ�:


Hải Vân Quan

Trong mối tương quan Thuận - Quảng, có thể thấy đựoc một số nét đặc trưng. Thuận Hóa đất hẹp ngư�i đông, đi�u kiện phát triển kinh tế gặp nhi�u khó khăn, như Thích �ại Sán từng nhận xét: “đất ruộng ít �i, lúa chẳng đủ ăn..., đ�u sống nh� vào lúa gạo của hạt khác� (Thích �ại Sán, 1963: 105). Lê Quý �ôn sau này cũng cho biết Thuận Hóa là nơi “... không nhi�u của cải, đ�u lấy ở Quảng Nam vì xứ Quảng Nam là đất phì nhiêu nhất thiên hạ� (Lê Quý �ôn,1977: 240, 337). Do vậy, cùng nhi�u nguyên nhân khác, nạn nhân mãn ở Thuận Hóa chỉ mang tính tương đối, không thuần túy do dân số tăng nhanh mà chủ yếu là do đi�u kiện kinh tế khó khăn, dễ dẫn đến tình trạng di cư kiểu “xiêu dạt vào Nam� ngay từ rất sớm. Thương nghiệp nơi đây, đặc biệt là ngoại thương, cũng mang nhi�u dáng dấp tương tự dù rằng vai trò trung tâm chính trị của Thuận Hóa đã tạo được sức hút mạnh mẽ, đem lại nguồn sinh lực chính cho thương nghiệp. �ịa hình, khí hậu phức tạp đã ảnh hưởng rất xấu đến lĩnh vực này - đây là vùng có tính khu biệt rất cao, với “núi sông hiểm, cây rừng rậm rạp nhi�u tê tượng hùm beo� và thậm chí các phủ không có đư�ng lối thông nhau, muốn đi từ phủ này sang phủ khác, phải bằng đư�ng thủy (Thích �ại Sán, 1963: 132). Hơn nữa, hệ giao thông thủy lại rất hạn hẹp, nhất là trong vai trò hải cảng, bởi “sông Huế chỉ có thể nhận những tàu nh�, có một bãi cát chận ngang phía ngoài cửa sông� (Vũ Hữu Minh, 1997). Thêm vào đó, vấn đ� an ninh chính trị luôn được đặt lên hàng đầu, mặt biển được kiểm soát chặt, nhất là đối với thương thuy�n ngoại quốc, kể cả trong mục đích thương mại cũng như tôn giáo. Do vậy, các chúa Nguyễn đã chuyển dần vai trò thông thương với bên ngoài của xứ Thuận vào cho xứ Quảng bởi “trước kia, thuy�n bè ngư�i Nhật, Trung Quốc, Mã Lai và một số ngư�i ngoại quốc khác buôn bán với �àng Trong đã từng đi vào con sông này [sông Huế]. Nhưng số lượng đông đảo và tính tình dữ dằn của nhi�u ngư�i trong số h� đã làm cho chính quy�n lo ngại. Từ đấy trở đi, h� bị chính quy�n cấm không cho vào con sông này nữa, rồi vua chỉ định cho h� con sông Faifo và vịnh Tourane để làm cảng, nơi thuy�n bè của thương nhân muốn buôn bán với kinh đô có thể đậu lại� (Vũ Hữu Minh, 1997). Quảng Nam trở thành cửa ngõ kinh tế, xét chủ quan, là nh� vậy.

Khác với Thuận Hóa, Quảng Nam với những thế mạnh phát triển kinh tế mà ngay từ thế kỷ XVII, Lê Quý �ôn đã đánh giá cao vị trí của vùng này trong tỷ tr�ng kinh trế của Nam hà và nó gần như là đầu cầu tiếp thêm nguồn sống cho kinh đô Huế. Mặt khác, các hải cảng thuộc vào hàng “đẹp nhất, nơi tất cả ngư�i ngoại quốc đ�u tới..., ngư�i ta cập bến bằng hai cửa Tourane"(�à Nẵng) và Pulluciambello (Hội An) (Cristophoro Borri, 1998: 91). Do nhu cầu quốc phòng, kiến thiết quốc gia cũng như phục vụ phong kiến quan liêu, chính sách mở cửa được áp dụng và đi�u này đã được chính những ngư�i nước ngoài nhận xét: “Chúa đàng Trong không đóng cửa trước một quốc gia nào, ngài để cho h� tự do và mở cửa cho tất cả ngư�i ngoại quốc...cùng với tàu chở rất nhi�u hàng hóa của h�� nhưng với một thái độ rất cương quyết: “Phương châm của ngư�i �àng Trong là không bao gi� t� ra sợ một nước nào trên thế giới� (Cristophoro Borri, 1998: 91 - 93). Chủ trương mở cửa - cảnh giác đó được thực hiện nhất quán, sau này vua Minh Mạng (1835) từng ban hành sắc lệnh cho tàu buôn phương Tây chỉ được đậu tại cửa Hàn mà “không được ghé vào cửa khác� và m�i thương thuy�n ngoại quốc phải đi đúng bằng thuy�n của nước mình (QSQ tri�u Nguyễn, 1971: 200). Thuy�n buôn nước ngoài, nh� vậy, liên tục cập bến ở vùng này. Kiểm tàu vụ (th�i chúa) và nha Thương Bạc, ty Hành Nhân (th�i vua) là cơ quan chuyên trách ngoại thương, đặt tại kinh đô Huế, thư�ng xuyên cắt cử quan lại giám sát từng thương vụ (Lê Quý �ôn, 1977: 231); (Nguyễn Thừa Hỷ..., 1999: 99: 102). Tàu buôn tấp nập đến và quy�n hạn quan trấn thủ Quảng Nam rất lớn nên xứ �àng Trong, có khi còn được g�i là nước Quảng Nam.


Rừng Hải Vân

Việc phòng bị kinh đô luôn được đặc biệt chú tr�ng, lại lấy Quảng Nam làm cửa ngõ kinh tế với những thuận lợi như trên đã trình bày, thì việc Pháp nổ sung tại cửa biển �à Nẵng năm 1858 cũng là một đi�u dễ hiểu. Không những thế, trong hòa ước Nhâm Tuất (1862), Quảng Nam là nơi “ngư�i Pháp được quy�n tự do buôn bán� (�i�u 5) và các tàu Pháp, � đến cũng đ�u đậu tại đây (�i�u 6). Từ năm 1888 - 1950, �à Nẵng trở thành vùng nhượng địa của Pháp và đi li�n với nó là nhi�u hệ quả tất yếu, trước tiên là phát triển cơ sở hạ tầng - trong lúc đó, Thuận Hóa là xứ bảo hộ của Pháp, vẫn thuộc quy�n cai trị trực tiếp của tri�u đình Huế.

3. Hệ quả:

Với những chức năng đặc trưng đó, hai xứ Thuận Hóa - Quảng Nam đã tạo nên những nét bản sắc, góp phần hình thành nên diện mạo cơ sở vật chất cũng như cốt cách con ngư�i hai xứ.

Do vị trí phên dậu biên viễn rồi thủ phủ, kinh đô nên xứ Thuận chứa đựng những nét tính cách tiêu biểu một th�i. Trong “Luận ti�n tệ�, Ngô Thế Lân đã thẳng thắn nhìn nhận ti�m năng nông nghiệp vùng Thuận Hóa: “Gia �ịnh thóc đắt thì các phủ không thể không đắt, thóc ở các phủ đắt mà dân phủ Phú Xuân không đói sao được� (Lê Quý �ôn, 1977: 302). Sự khắc nghiệt của môi trư�ng tự nhiên, đi�u kiện canh tác - mùa vụ bấp bênh... đã tạo nên một tâm lý cầm chừng, càng củng cố tư tưởng “ăn chắc mặc b�n, tích cốc phòng cơ - tích y phòng hàn� tận nếp nghĩ của ngư�i dân; đồng th�i ở nơi hẻo lánh, con ngư�i phải gan dạ, quen chịu đựng khổ sở - như l�i Lý Tử Tấn (Nguyễn Trãi, 1960: 44 - 45) và tiết kiệm là giải pháp an toàn để có thể trang trải tháng ngày.


Giữa thế kỷ XVI, tác giả “Ô châu cận lục� đã cảm nhận rất tinh tế, rằng con ngư�i nơi đây toát lên một lối sống hướng nội, hoài cổ đến b�n vững: “... thói cũ giữ lâu ngày, lối mới còn quá ít�. �i�u kiện khó khăn, lại thêm quan niệm nặng n� “thứ dân mạt hạng con buôn� nên tư tưởng kinh tế cũng mang đậm tính giải pháp; cư dân vùng này, cuối cùng vẫn phổ biến hiện tượng “nhà dẫu nhi�u thóc gạo, túi không mảnh ti�n đồng� (Vô danh thị, 1961: 43). Cái chuẩn giá trị một th�i vẫn còn đậm nét, Lê Quý �ôn sau này cũng nhận xét: “Tính dân [Thuận Hóa] thực thà và tốt, đ�u yên phận làm ăn ở thôn quê, ít khi ra ngoài đi xa, có khi không biết huyện bên cạnh đi đư�ng lối nào, không biết Phú Xuân phong cảnh thế nào�, hay “dân thổ trước các xã thôn thì cũng yên phận làm ăn, không quen đến thành thị. Tục ấy rất tốt, trong sạch ít việc, càn chớ quấy nhiễu� (Lê Quý �ôn, 1977: 138).

Ở một trung tâm chính trị như Huế - “thành phố quan lại�, hoạn lộ là con đư�ng tiến thân gần như duy nhất cho m�i tầng lớp xã hội. Truy�n thống khoa cử - hội tụ thành “đất h�c� chính là nh� vậy. Tính cách “Mệ�, do đó cũng được hình thành từ rất sớm, xuất phát từ gia phong của các cự tộc binh nghiệp hay khoa bảng, đặc biệt là tộc Nguyễn Phước.


Công trình đư�ng hầm Hải Vân
Trong khi đó, trở lại xứ Quảng Nam - vừa là cửa ngõ mở đầu vào vùng đất mới trù phú và hướng ra biển để giao thương với bên ngoài, lại được thiên nhiên ưu đãi nên tính “động�, “hướng ngoại� ở đây được thể hiện rất rõ. Xứ Thuận Hóa, đư�ng thủy bộ “liên tiếp với xứ Quảng Nam, phía hữu xứ Quảng Nam lại thông với các nước phiên. V� đư�ng biển thì cách tỉnh Phúc Kiến, Quảng �ông không đến 3, 4 ngày, cho nên thuy�n buôn từ trước đến rụ hội ở đấy�. Không như Thuận Hóa - thuy�n buôn thuần túy đến bán chỉ mua được ít hồ tiêu, ở Quảng Nam thì “các hàng không món gì không có, các nước phiên không kịp được... m�i hóa vật đư�ng thủy đư�ng bộ, đi thuy�n đi ngựa đ�u hội tập ở phố Hội An, vì thế ngư�i khách phương Bắc đ�u đến tụ tập ở đấy để mua v� nước..., hàng hóa nhi�u lắm, dù trăm chiếc tàu to chở cùng một lúc cũng không hết được� (Lê Quý �ôn, 1977: 233 - 234).

Vai trò kinh tế của xứ Quảng th�i Nguyễn, thực ra cũng chỉ là sự tái phục bởi cửa �ại (�ại Chiêm hải khẩu) là hải cảng chính của Chămpa - quốc gia phát triển mạnh v� thương nghiệp và hàng hải, như l�i GS. Trần Quốc Vượng là “ngư�i Chàm hướng ra biển gi�i hơn ngư�i Việt�.

Theo cái nhìn địa - văn hóa thì mi�n Trung bị cắt xẻ (cũng được nối tiếp) bởi các hằng số địa lý: đèo (Ngang, Hải vân, Cù Mông) -sông - đầm phá - cồn- bàu - cảng ven sông, biển. Ở đây, Quảng Nam chính là tr�ng tâm của hằng số “cảng� - chi phối mạnh mẽ, tạo nên linh hồn của “thị� xứ Quảng. Với khái niệm đô thị, phương �ông và phương Tây có nhi�u điểm dị biệt: ở phương tây, một trung tâm thương nghiệp trở thành trung tâm chính trị và phương �ông, ngược lại. Chúng ta cũng thấy được đi�u này ở đô thị Thuận Quảng. Chức năng thủ phủ - “đô� của Thuận Hóa với tổng thể nhu cầu đồ sộ v� an sinh (nhất là phục vụ phong kiến quan liêu), quân sự, kiến thiết quốc gia... là hấp lực lớn trở thành nguồn sinh lực chủ quan cho “thị� Huế, tạo đi�u kiện cho kinh tế phát triển. Trong khi đó, vai trò của vùng Chiêm cảng dần được tái phục nh� những ưu thế vốn dĩ và chức năng cửa ngõ kinh tế th�i chúa - vua Nguyễn. Yếu tố “thị� phát triển mạnh bằng nội lực, xuất phát từ nhu cầu khách quan. Như vậy, tổ hợp “đô - thành� là linh hồn của đô thị xứ Thuận thì “thị - phố’’ đóng vai trò chủ đạo của đô thị xứ Quảng. Chúa Nguyễn đã sớm nhận ra được thế địa - văn hóa, vai trò Chiêm cảng đó nhưng do không thể đô thị hóa để phát triển một trung tâm chính trị (vốn nghèo ti�m năng kinh tế, thêm vào đó là an ninh chính trị) nên vai trò trung tâm thương nghiệp đã được chuyển v� Nam - lấy Quảng bổ sung cho Thuận trong vai trò cửa ngõ kinh tế - giao thương. Vua Gia Long sau này, ch�n Huế làm kinh đô, ngoài những nguyên nhân chính trị - quân sự, tâm linh (cán cân đất nước, phong thủy, nơi tổ tiên gây dựng cơ nghiệp...), còn có vai trò nổi bật của mối quan hệ bổ sung giữa trung tâm chính trị - kinh đô, và trung tâm kinh tế Quảng mà không dễ làm phương hại đến an ninh quốc gia.



�èo Hải Vân

Từ hai đô thị khác biệt v� chất như vậy, đã định nên bản sắc đặc thù của tầng lớp thị dân. Sức sống của “phố - thị� là thực lực và hiệu quả kinh tế, không quá nặng v� hình thức - muốn tạo một vành đai hào nhoáng quanh mình. Trong guồng quay khắc nghiệt của thương trư�ng, thị dân phố thị cởi mở hơn với sức năng động, nhạy cảm, khả năng dự báo và xử lý cao. Phải chăng câu ca “Quảng Nam hay cãi...� cũng phần nào phản ánh đi�u đó - chúng tôi muốn khai thác ở khía cạnh tích cực: tính bộc trực, thẳng thắn, năng động, nhu cầu giải quyết ngay những khúc mắc - phản ứng “cãi� lại lập tức, mà không soát xét, chiêm nghiệm trong một quá trình dài v� sau như con ngư�i xứ Thuận. Xứ Thuận thực sự “cận thị, cận giang� hơn hẳn m�i nơi ở mi�n Trung. Kinh tế hàng hóa phát triển, nội - ngoại thương được đẩy mạnh và nhu cầu giao thương của con ngư�i càng trở nên bức thiết. Nguồn sản vật dồi dào, đ�i sống kinh tế ổn định nên “dân ở xứ ấy chưa từng lấy sự chứa [tích trữ] thóc lúa làm lợi� (Lê Quý �ôn, 1977: 301). Nh� vào vị trí giao thương thuận lợi mà con ngư�i cởi mở, nhiệt tình, thích tự do, thích giao thiệp rộng rãi (Cristophoro Borri, 1998: 49 - 53); thậm chí, việc buôn bán phát triển - không như ở Thuận Hóa - đã tạo được guồng quay mạnh mẽ, cuốn theo nhi�u thành phần trong xã hội tham gia: “Ngư�i địa phương tập dạy cho thồ chở hàng hóa..., cho đến đàn bà buôn bán đi chợ hay đi xa [ra ngoài] cũng cưỡi ngựa là chuyện thư�ng� (Lê Quý �ôn, 1977: 337). Ở đây, nếu được tóm lược chất Thuận Quảng, chúng tôi xin đơn cử câu ca:

“Ai v� nhắn với nậu nguồn


Măng le chở xuống, cá chuồn gửi lên�.


Trong khi đó với Huế, dù rất “thương� nhưng vẫn “sợ�:

“Thương em anh cũng muốn vô


Sợ truông nhà Hồ, sợ phá Tam Giang�.

Một yếu tố nữa cần đ� cập ở đây là, phần lớn những lớp dân Nam tiến luôn mang đậm chất tiên phong, cách mạng; có như vậy, h� mới đủ nghị lực, lòng dũng cảm để đành lòng r�i b� quê cha đất tổ ra đi hầu mong cuộc sống ngày mai tốt đẹp hơn. Nhưng trong suốt quá trình Nam tiến đó, môi trư�ng sống, những lệ định nặng n� đến hà khắc, ngặt nghèo tại xứ Thuận Hóa đế đô đã làm dịu hẳn những nét “động� v� mặt tính cách đó. �i�u quan tr�ng hơn, con ngư�i nơi đây phải hòa hơn để phù hợp với môi trư�ng sống, đặc biệt là nh� vào chất keo - men kết dính tính cố kết cộng đồng của Phật giáo mà từ buổi đầu, Huíú là một trung tâm.

Và bên kia Hải Vân sơn, những nét “động� v� mặt tính cách đó, tiếp tục được phát huy nh� vào kết cấu vững chắc của tổ hợp “thị - phố� xứ Quảng.

4. Thay l�i kết:

Thuận Quảng, xét theo phạm vi hẹp, là vùng đất đứng chân chiến lược của chúa - vua Nguyễn; xét trên bình diện rộng thì lại chính là toàn bộ lãnh thổ xứ �àng Trong. Hai chức năng cụ thể của hai “xứ�- cửa ngõ kinh tế và trung tâm chính trị - gần như gắn bó, bổ sung nhau suốt một giai đoạn lịch sử quan tr�ng, trở thành mối quan hệ máu thịt trong việc phân định chức năng - bản sắc vùng mi�n. Các giá trị đó luôn mang tính lịch sử sâu sắc và việc khẳng định được những giá trị bản sắc trong quá trình phát triển thể hiện sinh động sức sống của một vùng văn hóa. �ó chính là vấn đ� nổi bật đặt ra cho văn hóa xứ Huế, xứ Quảng hôm nay.

Trần �ình Hằng

Tài liệu tham khảo:

1. Cristophoro Borri (1998) Xứ �àng Trong năm 1621, Nxb Tp. Hồ Chí Minh.

2. Kawamoto Kunyie (1997) “Nhận thức quốc tế của chúa Nguyễn ở Quảng Nam căn cứ theo ‘Ngoại phiên thông thư�, trong Kỷ yếu HTQT v� đô thị cổ Hội An, Hà nội: Nxb. Khoa h�c Xã hội.

3. �ỗ Bang (1997) Phố cảng Thuận Quảng thế kỷ XVI - XVIII, Huế: Nxb. Thuận Hóa.

4. Jean Koffler Mô tả lịch sử xứ An Nam (Description Historique de la Cochinchine), bản dịch tư liệu Khoa Lịch sử, �ại h�c KHXH & Nhân văn Hà Nội (không đ� năm).

5. Lê �ản (1996) Nam hà tiệp lục, kho sách Viện Hán Nôm, bản dịch Nguyễn �ình Thảng.

6. Lê �ình Cai (1971) 34 năm cầm quy�n của chúa Nguyễn Phúc Chu, �ăng Trình xuất bản.

7. Lê Quý �ôn (1977) Toàn tập, T1: Phủ biên tạp lục, Hà Nội: Nxb Khoa h�c Xã hội.

8. M. de la Bissachère Tình hình hiện nay ở Bắc Kỳ, Nam Kỳ và các vương quốc Cao Miên, Lào và Lạc Thổ (Etat actuel du Tonkin, de la Cochinchine et des royaumes de Cambodge, Laos et LacTho, Paris, 1912), bản dịch tư liệu KHoa lịch sử, �ại h�c KHXH và NV Hà Nội (không đ� năm).

9. Nguyễn Thừa Hỷ... (1999) �ô thị Việt Nam dưới tth�i Nguyễn, Huế: Nxb Thuận Hóa.

10. Nguyễn Trãi (1960) Dư địa chí (Ức trai thi tập), Viện Sử h�c.

11. Nguyễn Văn Siêu (1997) �ại Việt địa dư toàn biên, Hà Nội: Viện Sử h�c - Nxb. Văn hóa.

12. Phan Huy Chú (1997) Hoàng Việt địa dư chí, Huế: Nxb. Thuận Hóa (Phan �ăng dịch).

13. QSQ tri�u Nguyễn (1962 - 1978) �ại Nam thực lục, [Ti�n biên và Chính biên], Hà Nội: Viện Sử h�c.

14. QSQ tri�u Nguyễn (1992) �ại Nam nhất thống chí, T. II, Huế: Nxb. Thuận Hóa.

15. QSQ tri�u Nguyễn (1971) Quốc ti�u chính biên toát yếu, Nghiên cứu Sử �ịa xuất bản.

16. Thích �ại Sán (1963) Hải ngoại kỷ sự, Viện �ại h�c Huế, Ủy Ban Phiên dịch Sử liệu Việt Nam.

17. Trần Kỳ Phương (1991) “Cửa �ại Chiên th�i vương quốc Champa�, trong Kỷ yếu HTQT v� đô thị cổ Hội An, Hà Nội: Nxb. Khoa h�c Xã hội.

18. Trần Quốc Vượng (1991), “Vị thế địa - lịch sử và bản sắc địa văn hóa của Hội An�, trong Kỷ yếu HTQT v� đô thị cổ Hội An, Hà Nội: Nxb. Khoa h�c Xã hội.

19. Trần Quốc Vượng (1998) Mi�n Trung Việt nam và văn hóa Champa, một cái nhìn địa - văn hóa, Hà Nội: Nxb. Văn hóa Dân tộc, Tạp chí Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật xuất bản.

20. Vô danh thị (1961) Ô châu cận lục (Dương Văn An nhuận săc, tập thành; Bùi Lương phiên dịch), Văn hóa � châu xuất bản.

21. Vũ Hữu Minh (1997) “Tấm bản đồ Huế của Le Floch de la carrière năm 1787�, trong Kỷ yếu Hội thảo khoa h�c 310 năm Phú Xuân - Huế, Huế.